Susanne Wolf
'Dat politici liegen of de waarheid rechtzetten is niets nieuws, maar in zoverre is het nooit gebeurd.'
De brutaalste politicus liegt
'Ik zal je altijd de waarheid vertellen', Donald Trump tijdens een evenement in Charlotte, South Carolina, augustus 2016
"Er waren geen grote terroristische aanslagen op Amerikaanse bodem vóór president Obama." Rudy Giuliani, juridisch adviseur van Donald Trump, was burgemeester van New York tijdens de aanslagen van 11 september 2001.
"De duizenden geüniformeerde soldaten op de Krim zijn geen Russische soldaten", zei Vladimir Poetin in maart 2014.
"Het Iraakse regime bezit en verbergt nog steeds enkele van de dodelijkste wapens die ooit zijn ontworpen." De toespraak van George W. Bush om de invasie van Irak te rechtvaardigen (maart 2003)
"Als de EU de EU verlaat, komt er wekelijks £ 350 miljoen meer voor het staatsfonds voor ziektekostenverzekering." Voorstanders van Brexit vóór het referendum in juni 2016
"Mensen zijn niet relevant voor de opwarming van de aarde." Heinz-Christian Strache in een interview met Standard, december 2018
Januari 2019: Heinz Christian Strache klaagde Rudolf Fußi aan, die in een Twitter-bericht van Strache omgaat met contacten met extreemrechtse identiteiten. Hoewel Strache in de rechtszaak nog steeds beweert dat de foto met identiteitsgegevens nep is, trekt hij deze bewering later in.
"De verzamelde leugens van Heinz-Christian Strache" is een lijst van de aantoonbare onwaarheden van de vice-kanselier sinds augustus 2015 op de website medium.com. Er zijn al 165 leugens gedocumenteerd, waaronder het migratiepact of rellen die niet op demo's hebben plaatsgevonden. Partijgenoot Herbert Kickl weet ook de waarheid te verdraaien. In de loop van het BBT-schandaal zei de minister van Binnenlandse Zaken dat "de huiszoekingen altijd werden nageleefd door de rechtsstaat en dat de politie absoluut correct was". De waarheid is dat de huiszoekingen illegaal waren.
Intrekking is vrijwillig
Het is niets nieuws voor politici om te liegen of de waarheid te buigen, maar in zoverre is het nooit gebeurd. En een politicus heeft nooit ontslag genomen na een leugen in de loop van de Tweede Republiek. "In het grondwettelijk recht zijn politici niet verplicht zich terug te trekken uit een bewezen leugen", legt staatsrechtadvocaat Bernd Wieser uit, Raad van Bestuur van Instituut voor Publiekrecht en Politicologie aan de universiteit van Graz. "Een eventueel ontslag is uitsluitend gebaseerd op vrijwillige actie." Volgens Wieser zijn er genoeg voorbeelden van aangekondigde ontslagen die nog nooit in de Oostenrijkse geschiedenis hebben plaatsgevonden, vooral Bruno Kreisky.
Kanselier Sebastian Kurz vat de waarheid ook niet erg precies op: in verband met de e-cards spreekt hij van "ongelooflijk misbruik" in de ziektekostenverzekering en dwingt hij af dat er in de toekomst alleen e-cards met foto's zullen zijn. In plaats van sparen leidt dit volgens berekeningen van de hoofdvereniging van de sociale verzekeringsinstellingen tot een verlies van 18 miljoen euro. De door Kurz geclaimde schade van 200 miljoen euro bedraagt niet eens 15.000 euro.
De kanselier onderscheidt zich ook met stilte en onwaarheid over andere kwesties. Inclusief de bewering dat de Oostenrijkers niet bang hoeven te zijn voor een verlies aan uitkeringen als het gaat om het veiligstellen van een minimuminkomen. Feit is echter dat vooral grote gezinnen te lijden hebben onder de verlaging van het minimumpensioen.
Nepnieuws en disinformatie
Rechtse populistische politici zoals Heinz Christian Strache of Donald Trump draaien graag de rollen om en beschrijven journalisten als leugenaars. In februari 2019 plaatst Strache een foto van ORF-presentator Armin Wolf met de tekst 'Er is een plek waar leugens nieuws worden. Dat is ORF. 'De Amerikaanse president Trump is in oorlog met liberale media en heeft met Fox News handig een medium aan zijn zijde dat nieuws in zijn geest publiceert.
Fake News - De Amerikaanse president Donald Trump heeft deze term als geen ander bedacht. Met aantijgingen tegen kritische media weet hij af te leiden van zijn eigen onwaarheden. En er zijn er veel, zoals de Washington Post opmerkte ter gelegenheid van de 700ste verjaardag van de president van de Verenigde Staten in december 2018: volgens de krant waren tegen die tijd 7.546 Trump-verklaringen verkeerd of in ieder geval misleidend.
Het wordt nog ingewikkelder als het niet de politici zelf zijn, maar sympathisanten die valse berichten verspreiden over diensten als whatsapp of facebook. In de laatste fase van de Amerikaanse verkiezingscampagne van 2016 werden bijvoorbeeld de 20 meest succesvolle valse rapporten vaker gedeeld, geliked en becommentarieerd dan de 20 meest succesvolle rapporten van gerenommeerde media. Talrijke media berichtten over het vermoeden dat invloedrijke Braziliaanse bedrijven in Whatsapp valse positieven hadden verspreid ten voordele van de later gekozen rechtse president Jair Bolsonaro.
Politicus ligt bij traditie
In een toespraak ter gelegenheid van de 100e verjaardag van Nelson Mandela in juli 2018 sprak de voormalige Amerikaanse president Barack Obama over het begrip van de waarheid van de huidige politici: 'Politici logen af en toe. Destijds schaamden ze zich tenminste om gepakt te worden ', zei Obama. 'Nu blijven ze maar liegen.'
Voor de auteur en filosoof Niccolò Machiavelli leugen, pretentie en hypocrisie waren legitieme middelen in de politieke strijd, de sterke staat besloot tegen de zwakken wat wel en geen leugen was. In haar essay "Truth and Politics" schrijft Hannah Arendt dat politiek niet kan bepalen wat waar is. 'De taak van een politicus is niet om de werkelijkheid te beschrijven, maar om hem te veranderen.' De waarheid achterhalen is de taak van filosofen, wetenschappers, rechters en journalisten.
En in feite heeft het fladderen tussen staatslieden een traditie: al in de middeleeuwen werd de waarheid vaak verduisterd in de vorm van vervalste documenten. Zo vormde een vervalsing in opdracht van hertog Rudolf IV in de 14e eeuw de basis voor de opkomst van de Habsburgers: in de Privilegium maius-akte beweerden de Habsburgers dat ze al eeuwenlang rechten hadden. Dictaturen zoals die onder het nationaal-socialisme of het communisme baseerden hun hele rechtvaardiging op leugens. Maar alleen met internet en de opkomst van sociale media werden politieke leugens wijdverbreid. In het Engels is er de term post-truth politics. Voorbeeld: Voor FPÖ (en in toenemende mate ook ÖVP) kiezers is het waar dat de misdaad is toegenomen sinds de grote vluchtelingenbeweging in 2015 - ook al geven statistieken een ander beeld. Politici profiteren hiervan om op het toetsenbord van angst te spelen.
Ofwel: hoewel 99 procent van de onderzoeken aantoont dat klimaatverandering door mensen is veroorzaakt, zijn er altijd twijfels. Dit gebeurt altijd wanneer feiten je eigen wereldbeeld bedreigen. Dus als het ongemakkelijk zou zijn om met feiten om te gaan, zouden velen liever hun toevlucht zoeken in theorieën die hen helpen te onderdrukken. In die zin is het niet verwonderlijk dat politici die liegen nog steeds de goedkeuring krijgen van hun achterban. Het feit dat de onwaarheden van Trumps of Strache regelmatig worden ontdekt, schaadt hun populariteit niet - integendeel.
Interview met politicoloog Kathrin Stainer-Hämmerle
Waarom mogen politici liegen?
Kathrin Stainer-Hämmerle: Je moet beginnen met de vrijheid van meningsuiting, wat natuurlijk voor iedereen geldt. Dit betekent dat politici alles kunnen doen wat andere burgers mogen doen, zolang het niet crimineel relevant is.
En waarom beschermen partijen leugenachtige leden?
Kleurmachine-Hämmerle: Partijen zijn pragmatisch, doen wat bij hun concept past en winnen stemmen.
Waar is de moraal?
Kleurmachine-Hämmerle: Natuurlijk moeten politici een zeker moreel en ethisch begrip hebben, maar dat is helaas niet altijd het geval.
Welke rol spelen kiezers?
Kleurmachine-Hämmerle: Voorstanders van politici vallen vaak voor verkiezingsbeloften die, met een beetje kritische vraagstelling, herkenbaar zouden zijn als niet haalbaar. Hier moeten kiezers meer verantwoordelijkheid nemen, kritischer zijn en meer druk uitoefenen op ongepast gedrag.
Hoe zou je kiezers kunnen trainen om dit te doen?
Kleurmachine-Hämmerle: Dat zou eigenlijk de taak zijn van politieke educatie, maar natuurlijk is basiseducatie ook een voorwaarde voor kritische vragen.
Foto / Video: Shutterstock.
