Katastrofa klimatyczna i konflikty o surowce krytyczne

Częściowa reprodukcja wykładu Martina Auera (Scientists for Future Austria) podczas rozmów pokojowych w Linz 27 stycznia 2023 r.

Po ataku Rosji na Ukrainę w lutym 2022 r. często słyszano i czytano sformułowania typu: „Odnawialne źródła energii zapewniają pokój”. Typowy argument jest następujący: „Ropa i gaz nie tylko napędzają zmiany klimatu, ale także napędzają konflikty zbrojne na całym świecie. Każdy, kto chce zaprowadzić pokój, musi zatem wyeliminować zależność od surowców kopalnych – inwestując w czyste źródła energii, takie jak słońce i wiatr”.1

Niestety pomija to fakt, że duże ilości „metali krytycznych”, takich jak miedź, lit, kobalt, nikiel i metale ziem rzadkich, są potrzebne do wytwarzania energii elektrycznej z odnawialnych źródeł energii i magazynowania tej energii. A te są bardzo nierównomiernie rozmieszczone w skorupie ziemskiej. Trzy czwarte wydobycia litu, kobaltu i pierwiastków ziem rzadkich ma miejsce w Chinach, Demokratycznej Republice Konga oraz w trójkącie litowym Chile-Argentyna-Boliwia.

W dokumencie z 2020 r. Komisja Europejska stwierdziła: „Dostęp do surowców jest strategiczną kwestią bezpieczeństwa dla Europy, aby osiągnąć Zielony Ład. … Przejście Europy do neutralności pod względem emisji dwutlenku węgla może zastąpić dzisiejszą zależność od paliw kopalnych zależnością od surowców, z których wiele pozyskujemy za granicą i o które globalna konkurencja staje się coraz bardziej zacięta”.2

W lipcu 2021 r. UE zawarła z Ukrainą strategiczne porozumienie w sprawie wydobycia i przetwarzania surowców krytycznych oraz produkcji baterii3. Ukraina posiada rezerwy litu, kobaltu, berylu i metali ziem rzadkich o wartości 6.700 miliardów euro. Szacuje się, że złoże litu jest jednym z największych na świecie.

Rysunek 1: Złoża litu na Ukrainie. 
Źródło: https://www.icog.es/TyT/index.php/2022/11/white-gold-of-ukraine-lithium-mineralisation/

Następnie w lutym 2022 roku Rosja zaatakowała Ukrainę. Większość złóż znajduje się na terenach okupowanych obecnie przez Rosję na wschodzie, zwłaszcza w Doniecku. Według politolog Olivii Lazard jednym z celów Putina jest odcięcie UE dostępu do tych rezerw. Sama Rosja dysponuje dużymi rezerwami surowców krytycznych i stara się ponownie stać się potężnym graczem na rynku światowym. Nawiasem mówiąc, Grupa Wagnera, która walczy na Ukrainie, jest obecna także w bogatych w minerały krajach Afryki, takich jak Mozambik, Republika Środkowoafrykańska, Madagaskar i Mali.4

Kolejnym krytycznym surowcem jest nikiel. W grudniu 2022 r. Światowa Organizacja Handlu (WTO) podtrzymała pozew UE przeciwko Indonezji. Indonezja uchwaliła w 2020 roku ustawę zakazującą eksportu niklu i wymagającą rafinacji rudy niklu w Indonezji. UE złożyła przeciwko temu pozew. Indonezja opiera się klasycznemu schematowi kolonialnemu: surowce wydobywa się na Globalnym Południu, ale tworzenie wartości ma miejsce na Globalnej Północy. Zyski korporacji, podatki, miejsca pracy przesuwają się na północ. „Chcemy stać się krajem rozwiniętym, chcemy tworzyć miejsca pracy” – powiedział prezydent Indonezji. Ale UE chce utrzymać wzorce kolonialne.5

Drugim co do wielkości producentem litu jest obecnie Chile (po Australii). Na pustyni Atacama, jednej z najbardziej suchych na ziemi, węglan litu jest pompowany z ziemi w postaci solanki. Solankę pozostawia się do odparowania w dużych basenach. Według chilijskiej rządu ds. górnictwa, w latach 2000-2015 z rzeki Atacama usunięto cztery razy więcej wody, niż w naturalny sposób dostawała się na ten obszar w postaci deszczu lub roztopów. W rolnictwie rdzennych mieszkańców oaz coraz bardziej brakuje wody. Nie konsultowano się również z rdzenną ludnością w sprawie projektów dotyczących litu. Narusza to Konwencję ONZ w sprawie ludności rdzennej.6

Największe zasoby litu znajdują się pod solniskami Salar de Uyuni w Boliwii. Jednak do tej pory prawie ich nie wydobywano. Socjalistyczny rząd Evo Moralesa zadeklarował lit jako surowiec strategiczny, którego długoterminowym celem jest uczynienie Boliwii jednym z wiodących światowych producentów baterii, czyli utrzymanie wartości dodanej w kraju. Początkowo doszło do konfliktu z lokalnymi siłami w prowincji Potosí, gdzie znajdują się złoża. Chcieli jak najszybciej skorzystać z opłat licencyjnych, a także nie zgadzali się z wyborem partnera strategicznego do rozwoju. Niemiecka firma powinna Systemy ACI która również zaopatruje Teslę w akumulatory i która zobowiązała się do budowy fabryki akumulatorów na rynek Ameryki Południowej oraz szkolenia i kwalifikacji boliwijskich pracowników. Z jednej strony powinno to przynieść transfer technologii do Boliwii, z drugiej wspólne przedsięwzięcie powinno oczywiście również dać Niemcom dostęp do upragnionego litu.

Konflikt między Potosí a rządem centralnym toczył się demonstracjami, strajkami głodowymi i krwawymi operacjami policyjnymi. Morales ostatecznie zerwał kontrakt z ACI.7 W wyborach prezydenckich, które nastąpiły wkrótce potem, w których Morales kandydował po raz czwarty, Organizacja Państw Amerykańskich, która miała monitorować wybory, twierdziła, że ​​wykryła oszustwa wyborcze. Oskarżenie zostało później obalone. Siły prawicowe wykorzystały domniemane oszustwo wyborcze jako pretekst do zamachu stanu.8 Organizacja Państw Amerykańskich jest w 60 procentach finansowana przez Stany Zjednoczone. Więc Morales oskarżył USA o bycie za zamachem stanu. Administracja Trumpa oficjalnie powitała zamach stanu.

Jakiś czas później Elon Musk napisał na Twitterze: „Zamachujemy przeciwko komu chcemy, połknij to!”9 Rząd puczu na stałe anulował kontrakt z ACI, torując drogę do wyprzedaży boliwijskiego litu międzynarodowym korporacjom. Platforma śledcza Odtajniona doniosła o szaleńczej aktywności ambasady brytyjskiej po zamachu stanu w celu rozpoczęcia negocjacji w sprawie litu.10

Jednak opór wobec zamachu stanu był na tyle silny, że wymusił nowe wybory.
Luis Arce, towarzysz partyjny Moralesa, wygrał wybory, tym razem bezdyskusyjną przewagą, i wznowiono negocjacje z ACI w celu uzyskania lepszych warunków dla Boliwii.11

Oczywiście UE stara się również zaspokoić potrzeby minerałów krytycznych w głębi kraju iw jego pobliżu. Ale tutaj wydobycie litu napotyka na fundamentalny opór.

W Portugalii Barroso, krajobraz ogłoszony przez FAO jako „dziedzictwo rolnicze”, jest zagrożony zniszczeniem. Lit ma być tam wydobywany metodą odkrywkową.

W Serbii protesty przeciwko planowanemu wydobyciu litu doprowadziły do ​​cofnięcia przez rząd koncesji dla dużej korporacji Rio Tinto.

Dlaczego wyścig o kluczowe surowce jest tak zaciekły?

Według prognozy banku inwestycyjnego Goldman Sachs do 2050 roku na świecie będzie 3 miliardy samochodów, czyli ponad dwa razy więcej niż obecnie. Spośród nich 19 procent to pojazdy elektryczne, a 9 procent napędzane jest wodorem lub gazem płynnym.

Rysunek 2: Samochody w 2050 r. według Goldman Sachs
Pomarańczowy: silniki spalinowe, niebieski: samochody elektryczne, żółty: paliwa alternatywne (np. wodór)
Źródło: https://www.fuelfreedom.org/cars-in-2050/

Scenariusz Międzynarodowej Agencji Energetycznej mówi, że 33 procent muszą stanowić samochody elektryczne. Ale całkowita liczba 3 miliardów samochodów nie jest kwestionowana.12 Nikt nie pyta: „Jak damy sobie radę z tym, co mamy?”, ale zamiast tego szacuje zapotrzebowanie na te kluczowe towary w oparciu o prognozowany wzrost gospodarczy, a presja na zdobycie tych zasobów jest oczywiście tym większa.

Według OECD cała globalna gospodarka ma się podwoić do 2050 r., z obecnych 100 bilionów dolarów do 200 bilionów dolarów, mierzonych pod względem siły nabywczej.13 Innymi słowy, w 2050 roku powinniśmy produkować i konsumować dwa razy więcej wszystkiego niż dzisiaj. Oznacza to jednak, że generalnie podwoi się również popyt na surowce, co zostanie nieco złagodzone dzięki ulepszonemu recyklingowi.

Badanie przeprowadzone przez Uniwersytet w Valladolid, niedawno opublikowane w czasopiśmie Journal of the Royal Society of Chemistry, prowadzi do wniosku, że jeśli obecny trend w kierunku e-mobilności zostanie ekstrapolowany w przyszłość, zużycie litu do 2050 r. obecnie znane rezerwy rozpoznawcze. W scenariuszu z wysokim udziałem e-samochodów 120 proc., w scenariuszu z naciskiem na lekkie e-pojazdy, takie jak e-rowery, prawie 300 proc. i tylko w scenariuszu degrowingu wyczerpalibyśmy tylko 100 proc. do 2050. Wyniki dla kobaltu i niklu są podobne.14  

Rysunek 3: Źródło: Pulido-Sánchez, Daniel; Capellán-Pérez, Iñigo; Castro, Carlos de; Frechoso, Fernando (2022): Wymagania materiałowe i energetyczne elektryfikacji transportu. W: Środowisko energetyczne. nauka 15(12), s. 4872-4910
https://pubs.rsc.org/en/content/articlelanding/2022/EE/D2EE00802E

Zmiana bazy energetycznej nie zmieni zatem wyścigu o zasoby. Przesunie się tylko z ropy i węgla na inne materiały. W tym wyścigu nie chodzi tylko o kontrolę nad surowcami, ale także o dominację na rynku.

Chciałbym odwołać się do historycznego przykładu: historyk gospodarczy Adam Tooze pisze o celach późniejszego kanclerza Niemiec Gustava Stresemanna jako posła do Reichstagu podczas I wojny światowej: rozszerzenie niemieckiej suwerenności poprzez włączenie Belgii, francuskiego wybrzeża do Calais, Maroko i inne obszary w regionie Wschód uznał za „niezbędny”, ponieważ mógłby zapewnić Niemcom odpowiednią platformę do konkurowania z Ameryką. Żadna gospodarka bez gwarantowanego rynku co najmniej 1 milionów nabywców nie mogłaby dorównać zaletom masowej produkcji w Stanach Zjednoczonych15

Taka jest logika, która rządzi pierwszą i drugą wojną światową, taka jest logika, która rządzi rozszerzeniem UE, taka jest logika, która rządzi wojną Rosji z Ukrainą, taka jest logika, która rządzi konfliktem między Stanami Zjednoczonymi a Chinami zdecydowanie. Nie jest tak, że ci, którzy produkują lepiej i taniej zdominują rynek, ale raczej odwrotnie, ci, którzy dominują na większym rynku, mogą lepiej wykorzystać ekonomiczne zalety masowej produkcji i przeciwstawić się konkurencji.

Współczesne wojny toczą się nie tylko o to, kto komu może odbierać zasoby, kto może wyzyskiwać czyją siłę roboczą, ale także – a może nawet przede wszystkim – o to, kto co komu może sprzedać. Taka jest logika gospodarki opartej na konkurencji i wykorzystywaniu kapitału do tworzenia większej ilości kapitału. Tu nie chodzi o chciwość złych kapitalistów, ale o nich samych struktura sposób prowadzenia biznesu: Jeśli prowadzisz firmę, müssen Osiągają zyski, inwestując w innowacje, aby nie pozostawać w tyle za konkurencją. Willa i jacht to przyjemne produkty uboczne, ale celem jest zwiększenie kapitału, aby utrzymać się w biznesie. Innowacja oznacza, że ​​możesz albo wyprodukować więcej przy tej samej pracy, albo to samo przy mniejszym nakładzie pracy. Ponieważ jednak innowacja sprawia, że ​​Twój produkt jest tańszy, musisz sprzedawać go więcej, aby osiągnąć zyski niezbędne do wprowadzenia nowych innowacji. Państwo i związki zawodowe was w tym wspierają, bo jeśli nie będziecie w stanie zwiększyć sprzedaży, miejsca pracy zostaną utracone. Nie wolno zadawać sobie pytania: czy świat rzeczywiście potrzebuje mojego produktu, czy jest on dobry dla ludzi? Ale zastanawiasz się, jak sprawić, by ludzie to kupili? Poprzez reklamę, pozwalając jej szybko się zdezaktualizować lub sztucznie zepsuć, utrzymując konsumentów w niewiedzy co do jej prawdziwych właściwości, uzależniając ich od niej, jak w przypadku przemysłu tytoniowego, a nawet, jak w przypadku zbiorników i tym podobne, niech za to płacą podatnicy. Oczywiście kapitalistyczny sposób prowadzenia interesów również wytwarza dobre i użyteczne produkty, ale dla wykorzystania kapitału nie ma znaczenia, czy produkt jest użyteczny, czy szkodliwy, o ile można go sprzedać.

Ten sposób prowadzenia interesów musi sięgać granic planety i musi wielokrotnie stykać się z granicami sąsiadów. Ten system ekonomiczny nie pozwala nam powiedzieć: no właściwie mamy już wszystkiego dość, więcej nam nie potrzeba. Gospodarka dewzrostu, gospodarka, która nie dąży do nieskończonego wzrostu. muszą być zasadniczo inaczej zorganizowane. A zasada musi być następująca: Grupa konsumentów i producentów – a przez producentów rozumiem tych, którzy wykonują pracę – musi demokratycznie decydować, co, jak, w jakiej jakości iw jakiej ilości jest produkowane. Jakie potrzeby są podstawowe i niezbędne, co jest w porządku, jeśli je masz, a co jest zbędnym luksusem? Jak możemy zaspokoić rzeczywiste potrzeby przy jak najmniejszym zużyciu energii, materiałów i nudnej rutynowej pracy?

Jak można to zorganizować? Obecnie na świecie nie ma działającego przykładu. Być może tematem do przemyśleń jest rada klimatyczna. W Austrii wybrano losowo 100 reprezentatywnych dla społeczeństwa osób, które za radą ekspertów opracowały propozycje, w jaki sposób Austria może osiągnąć swoje cele klimatyczne. Niestety, ta rada nie ma uprawnień do egzekwowania swoich propozycji. Takie rady obywatelskie, które doradzają zarówno przy podejmowaniu decyzji gospodarczych, jak i politycznych, mogłyby istnieć na wszystkich poziomach społeczeństwa, na szczeblu gminnym, stanowym, federalnym, a także europejskim. A ich zalecenia musiałyby zostać poddane demokratycznemu głosowaniu. Firmy powinny działać na rzecz dobra wspólnego, a nie wartości dla akcjonariuszy. A jeśli firmy sektora prywatnego nie mogą tego zrobić, ich zadania muszą przejąć spółki spółdzielcze, komunalne lub państwowe. Tylko taki sposób prowadzenia biznesu nie zderzy się z ograniczeniami planety ani granicami sąsiada. Tylko taki system gospodarczy może stworzyć warunki dla trwałego pokoju.

1 https://energiewinde.orsted.de/klimawandel-umwelt/energiewende-friedensprojekt

2 https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:52020DC0474&from=EN

3 https://single-market-economy.ec.europa.eu/news/eu-and-ukraine-kick-start-strategic-partnership-raw-materials-2021-07-13_en

4 Lazard, Olivia (2022): Mniej znane intencje Rosji na Ukrainie. Dostępne w Internecie pod adresem https://carnegieeurope.eu/strategiceurope/87319

5 https://www.aspistrategist.org.au/the-global-race-to-secure-critical-minerals-heats-up/

6 https://www.dw.com/de/zunehmender-lithium-abbau-verst%C3%A4rkt-wassermangel-in-chiles-atacama-w%C3%BCste/a-52039450

7 https://amerika21.de/2020/01/236832/bolivien-deutschland-lithium-aci-systems

8 https://www.democracynow.org/2019/11/18/bolivia_cochabamba_massacre_anti_indigenous_violence

9 https://pbs.twimg.com/media/EksIy3aW0AEIsK-?format=jpg&name=small

10 https://declassifieduk.org/revealed-the-uk-supported-the-coup-in-bolivia-to-gain-access-to-its-white-gold/

11 https://dailycollegian.com/2020/09/bolivias-new-government-and-the-lithium-coup/
https://www.trtworld.com/magazine/was-bolivia-s-coup-over-lithium-32033
https://www.theguardian.com/commentisfree/2019/nov/13/morales-bolivia-military-coup
12 https://www.fuelfreedom.org/cars-in-2050/

13 https://data.oecd.org/gdp/real-gdp-long-term-forecast.htm

14 Pulido-Sánchez, Daniel; Capellán-Pérez, Iñigo; Castro, Carlos de; Frechoso, Fernando (2022): Wymagania materiałowe i energetyczne elektryfikacji transportu. W: Środowisko energetyczne. nauka 15(12), s. 4872-4910. DOI: 10.1039/D2EE00802E

15 Tooze, Adam (2006): Ekonomia zniszczenia, Monachium