"Intellectuele eerlijkheid in plaats van mooie gevoelens"

De filosoof en cognitieonderzoeker Thomas Metzinger pleit voor een nieuwe bewustzijnscultuur

[Dit artikel valt onder een Creative Commons Naamsvermelding-NietCommercieel-GeenAfgeleideWerken 3.0 Duitsland-licentie. Het mag worden gedistribueerd en gereproduceerd onder de voorwaarden van de licentie.]

Hoe egoïstischer iemand is, hoe meer hij zijn ware zelf verliest. Hoe onbaatzuchtiger iemand handelt, hoe meer hij zichzelf is. Michael Ende

De mussen fluiten het van de daken: een nieuw paradigma staat voor de deur, een verandering van ontologie. De noodzaak van een sociaal-ecologische transformatie is in regeringskringen al aanwezig. Er gaapt echter een hele reeks moeilijkheden tussen verlangen en realiteit: bijvoorbeeld de hele Europese Unie en de individuele belangen van elk van haar leden. Of het overlevingsbelang van elk kapitalistisch gestructureerd bedrijf wereldwijd. En last but not least, maar minstens zo belangrijk: het schijnbare recht op welvarende verzadiging van alle deelnemers aan consumptiemaatschappijen op aarde. Ze hebben allemaal één ding gemeen: meer bescheidenheid zou als een collectieve mislukking zijn.

Ivan Illich vatte het probleem als volgt samen: "Wanneer gedrag dat tot krankzinnigheid leidt in een samenleving als normaal wordt beschouwd, leren mensen te vechten voor het recht om eraan deel te nemen."

Dus met slechts een vleugje realisme zou je de handdoek in de ring kunnen gooien, want elk schot zou het poeder niet waard zijn in zo'n berg van tegenspoed. En vergeleken met de veronderstelling dat iemand in gevestigde kringen het doel van sociaal-ecologische transformatie met de nodige ernst opvatte, lijken de almachtsfantasieën van een puber ronduit realistisch.

Nieuwe aanpak geeft hoop

Was er maar niet een heel andere, hoopvolle benadering. De Amerikaanse filosoof David R. Loy verwoordt het zo in zijn boek “ÖkoDharma”: “...de ecologische crisis [is] meer dan een technologisch, economisch of politiek probleem... Het is ook een collectieve spirituele crisis en een mogelijke keerpunt in onze geschiedenis.” Harald Welzer spreekt van de noodzakelijke “mentale infrastructuur” en van “het verder bouwen aan het beschavingsproject” zodat op een dag “de afvalproducerende” niet langer zal genieten van een “hogere sociale kwaliteit – met video "dan degenen die het opruimen".

En omdat deze verdere constructie zo moeilijk, bijna onmogelijk lijkt, heeft de innovatieonderzoeker dr. Felix Hoch met een compacte bundel gewijd aan dit onderwerp: "Drempels van transformatie - herkennen en overwinnen van innerlijke weerstand in transformatieprocessen". Thomas Metzinger, die filosofie en cognitieve wetenschappen doceerde aan de Universiteit van Mainz, heeft ook de nieuwe aanpak overgenomen met zijn onlangs gepubliceerde boek "Consciousness Culture - Spirituality, Intellectual Honesty and the Planetary Crisis". Verdienstelijk deed hij dat niet op academisch hoog niveau, maar op 183 pagina's leesbare, heldere en beknopte wijze.

Inhoudelijk maakt hij het je echter niet makkelijk. Vanaf de eerste regels vat hij de koe bij de horens: "We moeten eerlijk zijn... De wereldwijde crisis is aan onszelf te wijten, historisch ongekend - en het ziet er niet goed uit... Hoe behoud je je zelfrespect in een historisch tijdperk waarin de mensheid als geheel haar waardigheid verliest? ... We hebben iets nodig dat standhoudt in het werkelijke leven van individuen en landen, zelfs als de mensheid als geheel faalt.

Het ding van Metzinger is niet om de situatie te vergoelijken. Integendeel, hij voorspelt "dat er ook een cruciaal kantelpunt in de menselijke geschiedenis zal komen", een paniekpunt waarna "het besef van de onomkeerbaarheid van de catastrofe ook het internet zal bereiken en viraal zal gaan". Maar Metzinger laat het daar niet bij, maar ziet nuchter de mogelijkheid om het onvermijdelijke op een verstandige manier te trotseren.

Uitdaging aangaan

Het spreekt voor zich dat dit niet gemakkelijk is en zal zijn.Er heeft zich immers wereldwijd een groep mensen gevormd, Metzinger noemt hen de “Vrienden van de Mensheid”, die er lokaal alles aan doen om “nieuwe technologieën en duurzame manieren van leven te ontwikkelen, omdat ze deel willen uitmaken van de oplossing”. Metzinger roept ze allemaal op om te werken aan een cultuur van bewustzijn, waarvan de eerste stap misschien wel de moeilijkste is, "het vermogen niet om te handelen ... de zachte maar zeer precieze optimalisatie van impulscontrole en een geleidelijke realisatie van de automatische identificatiemechanismen op het niveau van ons denken". Volgens Metzinger komt een waardige manier van leven voort uit “een bepaalde innerlijke houding tegenover een existentiële dreiging: ik accepteer de uitdaging“. Niet alleen individuen, maar ook groepen en hele samenlevingen zouden gepast kunnen reageren: “Hoe kan het mogelijk zijn om te falen in bewustzijn en gratie in het licht van de planetaire crisis? We zullen geen andere keus hebben dan precies dat te leren.”

De te ontwikkelen bewustzijnscultuur zou een “vorm van cognitieve actie zijn die zoekt naar waardige levensvormen... automatisch elke kapitalistische logica van uitbuiting weigeren. Zo bezien gaat het ... over de constructie van een sociofenomenologische ruimte - en daarmee een nieuw soort gedeelde intellectuele infrastructuur".

Ontwikkel een ontdekkingscontext

Om niet ideologisch verankerd te raken, is de belangrijkste uitdaging het ontwikkelen van een "ontdekkingscontext" die niet pretendeert "precies te weten wat wel en niet zou moeten zijn ... een nieuwe vorm van ethische gevoeligheid en authenticiteit ... in de afwezigheid van morele zekerheid ... onzekerheid omarmen". Daniel Christian Wahl heeft dit beschreven als "veerkracht". Het zou twee kenmerken hebben: aan de ene kant het vermogen van levende systemen om hun relatieve stabiliteit in de loop van de tijd te behouden, aan de andere kant het vermogen "om te veranderen als reactie op veranderende omstandigheden en verstoringen"; Dat laatste noemt hij ‘transformatieve veerkracht’. Het gaat om "verstandig handelen om positieve ontwikkeling mogelijk te maken in een onvoorspelbare wereld". Thomas Metzinger omschrijft een open geest, een weg zoeken naar een onvoorspelbare toekomst in een cultuur van onwetendheid, als een "intellectueel eerlijke cultuur van bewustzijn". Het doel zou een "seculiere spiritualiteit" zijn als een "kwaliteit van innerlijk handelen".

Seculiere spiritualiteit zonder zelfbedrog

Metzinger is natuurlijk streng voor de meeste spirituele bewegingen van de laatste decennia in Europa en de VS. Ze hebben hun progressieve impuls al lang verloren en zijn vaak verworden tot "op ervaring gebaseerde vormen van privé georganiseerde religieuze waansystemen ... volgen kapitalistische imperatieven van zelfoptimalisatie en worden gekenmerkt door een ietwat infantiele vorm van zelfgenoegzaamheid". Hetzelfde geldt voor georganiseerde religies, ze zijn "dogmatisch in hun basisstructuur en dus intellectueel oneerlijk". Serieuze wetenschap en seculiere spiritualiteit hebben een tweeledige gemeenschappelijke basis: "Ten eerste de onvoorwaardelijke wil tot waarheid, want het gaat om kennis en niet om geloof. En ten tweede het ideaal van absolute eerlijkheid tegenover zichzelf.”

Alleen de nieuwe bewustzijnscultuur, een “seculiere spiritualiteit van existentiële diepgang zonder zelfbedrog”, een nieuw realisme, zou het mogelijk maken om uit het eeuwenlang gecultiveerde “hebzuchtige groeimodel” te komen. Dit zou "in ieder geval een minderheid van de mensen kunnen helpen hun gezond verstand te beschermen, terwijl de soort als geheel faalt." Het gaat Metzinger in zijn boek niet om het verkondigen van de waarheid, maar om de huidige ontwikkelingen met de grootst mogelijke nuchterheid te bekijken: "Bewustzijnscultuur is een kennisproject, en juist in die zin ligt onze toekomst nog open."

Thomas Metzinger, Bewustzijnscultuur. Spiritualiteit, intellectuele eerlijkheid en de planetaire crisis, 22 euro, Berlin Verlag, ISBN 978-3-8270-1488-7 

Beoordeling door Bobby Langer